Nh?c ??n tr?m tích v?n hóa mi?n h? l?u Th?ch Hà, hàng tr?m du khách xa g?n không th? quên v? ??p dãy núi Nam Gi?i. Dãy núi gi?u trong lòng bao pho s? thi huy?n tho?i mà con ng??i càng khám phá, càng ng??ng m?.

T? b?n c?ng C?a Sót (Hà T?nh), ?i thuy?n ch?a ??y m??i phút, du khách ?ã ??t chân lên dãy núi Nam Gi?i. ?ây là m?t dãy núi dài, t? bao ??i s?ng s?ng, uy nghi, d?u n?ng hay m?a v?n ngút ngàn màu xanh b?t t?n. Núi Nam Gi?i không ch? có cây c?, chim thú, núi non mà còn có nh?ng ngôi ??n c? kính. D??i chân núi, sóng v? rì rào, sóng d?n d?n m?n man, càng tô thêm v? ??p bi?n và núi, nh?t là nh?ng lúc m?t tr?i v?a ló lên t? ??ng ?ông trong h?i s??ng b?ng l?ng.

Theo nh?n ??nh c?a h?c gi? Bùi D??ng L?ch, cách ?ây 2 th? k?, “Sông Hoàng Hà ?i qua các xã Hoa M?c và D??ng Lu?t r?i ch?y ra bi?n”. M?t ngu?n t? li?u c? khác chép l?i: “Ngày x?a, núi M?c S?n (Hòn M?c) t?c là h?u Nam Gi?i. C?a b? phía Nam núi ?y, nh?ng v? sau, sông b? ??i d?i, dòng n??c l?n lên phía B?c”. Còn các b?c cao niên th??ng truy?n ngôn cho con cháu mình: ngày x?a, ?ó là m?t l?ch sông ch?y qua các xã Th?ch ??nh, Th?ch Bàn, Th?ch H?i. Hi?n nay, còn có khe n??c c? ch?y qua xã Th?ch Bàn, ?ây là ch?ng tích c?a dòng sông c?. Rõ ràng doi ??t Kim ?ôi ngày tr??c g?n v?i ng?n núi Long Ngâm.

V? ??p c?a núi Nam Gi?i ?ã khi?n bao tao nhân, m?c khách tìm ??n ngâm th?, th??ng nguy?t. Nh?ng áng v?n sáng r? nh? ánh tr?ng ?êm r?m c?a C? nhân L?u Công ??o thu? x?a, cho t?i nay, ng??i ??i ??c l?i v?n th?y lung linh: “Bên h?u c?a b? là núi ??t Kim ?ôi, m?t dãy cát vàng t? núi Côn B?ng ch?y ngang qua c?a b?. Trên khúc sông ?y có ??n binh, ch?, thuy?n bè san sát, b?n thuy?n b?c khói, t?a m? m?t sông. Chi?u hôm, m?t tr?i s?p xu?ng kh?i núi ??ng Tây, m?t sông ?èn l?a n?i lên l?p lòe. Ch?p t?i, thuy?n ?ánh cá dong bu?m v? b?n, nhìn qua c?nh ?y, k? có tâm h?n th??ng ?ng h?a, trong lòng c?m th?y th? thái, phiêu b?ng”.

Nhà vua Lê Thánh Tông ham thích du s?n, du th?y và có tâm h?n thi s? th??ng ?ng tác ?? th? nhi?u danh th?ng. T?i vùng bi?n núi Nam Gi?i, hai câu th? c?a vua Lê Thánh Tông v?n còn ???c l?u truy?n: Dulichgo

Sáng qua t?nh m?ng giang h?,

C??i bè nh?ng mu?n lên xô c?a tr?i.

Ng??i x?a ?ã ví núi Nam Gi?i nh? m?t b?c bình phong, trong b?c bình phong t??ng ch?ng nh? tr?m t?ch, cô liêu l?i ch?ng bao gi? ng?ng l?ng âm thanh. T? thu? h?ng hoang, khi bình minh lên ?ã nghe ríu rít chim g?i ?àn, trong chi?u tà ?ã nghe ti?ng v??n hú g?i con. Chim và thú ???c núi Nam Gi?i nuôi d??ng và núi c?ng ??p h?n, lãng m?n h?n, khi ???c góp thêm làn nh?c c?a muôn loài. D??ng nh? ?ã sinh ra núi l?n th??ng có nhi?u hang ??ng. Núi Nam Gi?i c?ng v?y. Tr?i ??t ?ã ban cho dãy núi dài nhi?u hang ?á k? v?. Su?t b?n mùa xuân, h?, thu, ?ông, ti?ng su?i ch?y róc rách hòa nh?p v?i ti?ng sóng ngoài kh?i v? b?, khi?n bao c?nh v?t b? thôi miên trong m?t th? gi?i tiên c?nh.

Không ph?i bây gi? mà hàng tr?m n?m tr??c, Nam Gi?i ?ã ???c khách th?p ph??ng tìm ??n, ngoài thú vui tao nhã còn là hoài ni?m, t??ng v?ng, thành kính nét ??p v?n hóa tâm linh.

??n th? Chiêu Tr?ng ??i v??ng Lê Khôi còn g?i là ??n V? M?c hay là Linh C? (Tr?ng thiêng) và khu ??t mà ??n t?a l?c này c?ng ???c g?i là núi Linh C?. Không bi?t ng?n núi cao bao nhiêu, nh?ng các nhà kh?o c?u t? xa x?a kh?ng ??nh r?ng: “Ng?n núi cao nh?t phía ?ông b?c, hình nh? trán r?ng. Li?n ? d??i có m?t d?i sông, núi hình nh? vòi r?ng. Hai bên t? h?u có hai t?ng ?á hình nh? m?t r?ng. D??i núi có ao l? thiên r?ng vài m?u và r?t sâu hình nh? mi?ng r?ng. Xung quanh ao toàn là c? r?m và bùn l?y không th? vào ???c. Hai bên có hai nhánh núi ôm qu?p l?i, hình nh? hai chi?c râu r?ng. N??c ao ch?y quanh co, quanh núi ra b?. Ngoài bi?n l?i n?i lên m?t ng?n, ch?n ngang, sóng kêu ?m ?m nh? s?m ??ng”.

Ph?n B?c c?a dãy núi Nam Gi?i là hòn L? và ng?n Long Ngâm, cách nhau m?t eo n??c sâu, lúc th?y tri?u dâng thì ng?p n??c, g?i là Eo Lói.

M?t hành khách t? Nam b? khi ??n Khu di tích ??n th? Lê Khôi ?ã th?t lên: “Tôi th?c s? ng??ng v?ng khi ??n ??i v??ng ???c trùng tu trang nghiêm, c? kính ?? làm s?ng ni?m t? hào trang s? dân t?c. Tôi th?y r?t s?ng khoái khi t?n m?t xem các bãi ?á t? nhiên d??i chân núi”.

Qu? ?úng nh? v?y, b??c xu?ng Eo Lói, du khách s? ng? ngàng v?i nh?ng hòn ?á k? di?u, mà c? nhân ?ã ??t tên: ?á Tr?ng, ?á H?n, ?á Nh?n, ?á Gi??ng. C?nh hòn L? là hòn Môi, nhìn xa ch?ng khác gì m?t ngôi nhà n?i trên m?t n??c. Ngoài hòn ?á T??ng ch?ng cao, phía trên có su?i ch?y róc rách là m?t qu?n th? ?á Am, ?á L?, ?á Ng?a… T?t c? nh? mu?n g?i t?ng du khách m?t n? c??i t??i t?n.

Phía Tây ng?n Long Ngâm là ??n Chiêu Tr?ng, phía ?ông ??nh núi có hai n?n ??t b?ng ph?ng, hình ch? nh?t. Theo truy?n thuy?t, ??i Hùng V??ng, chàng Ch? ??ng T? và nàng Tiên Dung, sau nh?ng l?n ?i vãn c?nh ?ã mê ??m ch?n này, bèn ch?n làm n?i tu tiên, ??c ??o và ??t tên cho ng?n núi là Qu?nh Viên. Th?c ra, g?i Qu?nh Viên hay Qu?nh S?n thì c?ng là tên c? c?a núi Nam Gi?i. Núi Nam Gi?i càng dài bao nhiêu càng v? nên nh?ng b? cát m? m?ng b?y nhiêu, không ít nh?ng bãi cát trong nay mai s? là ?i?m d?ng chân dài ngày cho du khách. G?n cu?i m?m núi, giáp ??t D??ng Lu?t (xã Th?ch H?i) hi?n v?n còn m?t mi?u th? nh? g?i là ??n th? ??c Thánh M?u. Nh?ng ngày l? t?t, dân chúng v?n th??ng ??n ngôi ??n thiêng này dâng l? v?t và c?u phúc, c?u tài, c?u l?c.

Ti?p giáp v?i ng?n Long Ngâm là ng?n Nam S?n, trên c?ng có m?t ngôi ??n Thánh M?u. Dân b?n x? ? ?ây th??ng quen g?i là ??n Nam S?n. Dulichgo

Ngôi ??n tuy nh?, nh?ng c?nh quan th?t di?u v?i. Ng?n H?a Hi?u th?p, nh? nh?ng ít ai bi?t r?ng ?ây là c? ??a “??t l?a tr?i” c?a t??ng s? khi quân gi?c ??n. T?i núi này còn có m?t ngôi mi?u khác, ng??i ta dành riêng ?? th? th?n Cá Voi. Theo quan ni?m c?a ng? dân vùng bi?n, h? ngàn ??i tôn quý cá voi, v?i nh?ng ngôn t? x?ng hô r?t tr?nh tr?ng là “Ông” hay “Ngài”. Không ít ng? dân khi g?p ho?n n?n, ??m thuy?n ?ã ???c cá voi c?u v?t. T? ng?n Nam S?n, th? núi th?p d?n. T?n cùng cánh núi này là vùng ??t Th?ch Bàn, Th?ch H?i. D??i chân núi có nh?ng ??a danh nghe r?t ng? nh?: Áng Gát, Áng Vôi, gành Trô?c Men, ?á Rùa…, v?i nhi?u ng?n “ti?u khê” ???c g?i là: khe Su, khe Máng, Hau Hau. Trong các dòng “ti?u khê” quen thu?c ?y, dân ? ?ây v?n r?t quý khe Hau Hau, b?i n??c trong v?t, ???c l?c t? trong khe ?á. Dòng n??c khe này ít khi c?n, xanh nh? m?t ng?c, u?ng mát và ng?t. M?t l?n, có ông vua ?i qua, dân ??a cung ti?n b?u n??c này, ???c vua t?m t?c khen.

Tr?m tích v? dãy núi Nam Gi?i g?n v?i nh?ng di tích l?ch s? v?n hóa không ch? là ni?m t? hào cho ng??i dân vùng h? l?u huy?n Th?ch Hà mà còn là ?i?m sáng du l?ch c?a Hà T?nh t? bao ??i nay. Núi còn là “?i?m t?a” cho c? dân nh?ng vùng bãi ngang nh? Th?ch Bàn, Th?ch ??nh trong vi?c cung c?p ngu?n n??c s?ch v? t?n m?i gia ?ình, qua h? th?ng ???ng ?ng ???c l?p ??t theo ch??ng trình n??c s?ch qu?c gia. Ti?c thay, nhi?u n?m qua, n?n khai thác ?á b?a bãi t?i qu?n th? núi Nam Gi?i ?ang làm cho c?nh quan n?i ?ây b? xâm h?i nghiêm tr?ng và gây nguy hi?m cho con ng??i, nh?ng v?n ch?a ???c kh?c ph?c tri?t ??.